عالمی جلیل‌القدر و مبارز که شهرت مجاهدت‌های او در تاریخ مشهد به یادگار مانده‌است؛ او یکی از علمای فعال در مقدمات قیام مسجد گوهرشاد بود و بعدها، به دلیل دفاع از حقانیت دین، بارها طعم تبعید و آزار دستگاه ظلمه را چشید. برای نسل جدید که کمتر با گذشته پرافتخار خود آشنایی دارند، شنیدن از زندگی امثال آیت‌الله سیدیونس اردبیلی ضروری است؛ آگاهی از این موضوع که چگونه در شرایط پراختناق دوره رضاشاه، علما و مردم، برای پاسداری از ارزش‌های دینی و ملی پای فشردند و جانبازی کردند، می‌تواند نقش مهمی در ایجاد انگیزه در نسل‌های بعد، برای تداوم این راه داشته باشد. در صفحه نخست رواق امروز، با هم زندگی علمی و سیاسی آیت‌الله سیدیونس اردبیلی را مرور می‌کنیم.

در محضر علمای مبارز

آیت‌الله سیدیونس اردبیلی در سال ۱۲۵۸خورشیدی در اردبیل و در خاندانی اهل‌علم متولد شد. پدربزرگ وی، میرفتحعلی اردبیلی، در زمره عرفا و زهّاد زمان خود بود و نقل است که شیخ انصاری، عالم نامدار شیعه، از وی دستورالعمل عرفانی دریافت کرد. سیدیونس مقدمات را در زادگاه خودش، اردبیل، فرا گرفت و سپس راهی حوزه علمیه زنجان شد و در آن‌جا به کسب علم پرداخت.

 او در سال ۱۲۷۱ و در حالی که تنها ۱۳ سال سن داشت، با حمایت خانواده‌اش راهی نجف اشرف شد و در حوزه کهنسال شیعه، تلمذ در درس بزرگانی همچون آخوند خراسانی، فاضل شربیانی، سیدمحمدکاظم یزدی و شیخ‌الشریعه اصفهانی را تجربه کرد و در جوانی به درجه اجتهاد رسید. ۲۷ ساله بود که نهضت مشروطیت در ایران اوج گرفت و آیت‌الله سیدیونس اردبیلی به عنوان یکی از شاگردان مبرّز آخوند خراسانی، در زمره علمای مشروطه‌خواه قرار داشت. سیدیونس مدتی بعد از رحلت آخوند، به کربلا رفت و مورد توجه میرزامحمدتقی شیرازی، عالم مبارز و صادرکننده فتوای جهاد با استعمار انگلیس قرار گرفت و از سوی وی، به عنوان مسئول رسیدگی به امور طلاب منصوب شد.

بازگشت به ایران و آغاز مبارزه

حضور آیت‌الله سیدیونس اردبیلی در عتبات، تا سال ۱۳۰۸ ادامه یافت؛ اما در این سال، به دلیل عارضه چشمی، ناچار شد به اردبیل بازگردد و مدتی بعد، در سال ۱۳۱۳با دعوت علمای مشهد، به این شهر مهاجرت کرد.

 این زمان، مصادف با اوج‌گیری اقدامات ضددینی رضاشاه بود؛ او در سفری که در همین سال به ترکیه داشت، تصمیم گرفت موضوع کشف حجاب را به صورتی گسترده و با توسل به زور در ایران اجرا کند.

به این ترتیب، آیت‌الله سیدیونس اردبیلی درست چند ماه پس از ورودش به مشهد، با ماجرای اجباری شدن کلاه شاپو و پس از آن، در نوروز ۱۳۱۴، با قضیه حضور دختران بی‌حجاب در جشن شیراز و بازتاب گسترده آن در کشور روبه‌رو شد. او که تجربه همراهی و همکاری با علمایی مانند آخوند خراسانی و میرزای شیرازی را داشت و سیاست را از دین جدا نمی‌دانست، کوشید تا در مبارزه با رویکرد ضددینی رضاشاه، نقشی فعال داشته باشد.

 در خردادماه سال ۱۳۱۴، خانه آیت‌الله سیدیونس اردبیلی در مشهد، به کانون برگزاری جلسات هماهنگی علما برای مبارزه با روندی که رژیم پیش گرفته بود، تبدیل شد. تلگراف ۲۱ تن از علمای مشهد و تصمیم آیت‌الله سیدحسین قمی برای حرکت به سوی تهران و اعلام اعتراض به رضاشاه، در منزل آیت‌الله سیدیونس اردبیلی اتخاذ شد.

حدود یک ماه بعد و در جریان قیام خونین مسجد گوهرشاد، آیت‌الله اردبیلی کوشید تا با تدبیر سیاست‌هایی، مانع از کشتار بیشتر مردم شود. یک روز بعد از آن قیام بزرگ، مأموران رضاشاه به منزل آیت‌الله اردبیلی ریختند و او را بازداشت کردند.

وی به همراه علمایی مانند آیت‌الله میردامادی نجف‌آبادی، قزوینی و ... به تهران انتقال یافت و مدتی را در بازداشتگاه گذراند تا اینکه حکم تبعید وی به اردبیل صادر و از بازگشت او به مشهد ممانعت شد.

بازگشت از تبعید و ادامه فعالیت‌ها

آیت‌الله سیدیونس اردبیلی، تا زمان فرار رضاشاه در شهریور ۱۳۲۰، به ناچار در اردبیل ماندگار شد. با فرار رضاشاه، او نقشی گسترده در جلوگیری از فعالیت توده‌ای‌ها و کمونیست‌های وابسته به شوروی در آذربایجان ایفا کرد.

 تقابل وی با «باقروف» وابسته سیاسی شوروی در منطقه، شهرت فراوانی دارد. آیت‌الله سیدیونس اردبیلی، مدتی بعد از شهریور ۱۳۲۰، در میان استقبال شورانگیز مردم مشهد، به این شهر بازگشت و تدریس در حوزه مشهد و رسیدگی به امور مردم را از سر گرفت. در همین زمان بود که فعالیت توده‌ای‌ها در خراسان نیز افزایش یافت و آیت‌الله سیدیونس اردبیلی به عنوان یکی از افراد محوری در مبارزه با کمونیست‌ها، نقشی اساسی در پاسخگویی به پرسش‌های جوانان و عقب راندن توده‌ای‌ها از فضای فکری آن روزهای مشهد داشت. فعالیت‌های سیاسی آیت‌الله سیدیونس اردبیلی با آغاز نهضت ملی شدن صنعت نفت، وارد مرحله جدیدی شد. او از حامیان جدی نهضت بود و در حمایت از آن، بیانیه‌های زیادی منتشر کرد.

 شهرت آیت‌الله سیدیونس اردبیلی در این عرصه آن‌قدر زیاد بود که وقتی آیت‌الله کاشانی در سال ۱۳۲۹ش تصمیم گرفت به مشهد سفر کند، منزل آیت‌الله اردبیلی را برای اقامت برگزید.

آیت‌الله سید یونس اردبیلی، یک سال قبل از درگذشت، سفری به نجف اشرف داشت و در آن‌جا، با درخواست علما و طلاب، مدت کوتاهی را به تدریس و رفع اشکالات درسی آن‌ها مشغول شد، اما بیماری وی شدت گرفت و به ناچار، به ایران بازگشت و در نزدیکی تهران، مدتی را در جماران به سر برد تا بهبودی حاصل شود، اما چنین نشد و در شب ۱۹ خرداد سال ۱۳۳۷، در حدود ۸۰ سالگی دارفانی را وداع گفت.

 پیکر وی به مشهد منتقل و پس از تشییعی باشکوه، در رواق دارالسعاده حرم رضوی به خاک سپرده شد. از آیت‌الله سیدیونس اردبیلی، آثاری مانند دوره کامل فقه، قاعده لاضرر، رساله عملیه و ... به جا مانده که برخی از آن‌ها هنوز منتشر نشده است.